Bulut Bilişim Nedir? İşletmeler İçin Avantajları ve Dezavantajları

Teknolojinin her geçen gün daha hızlı ilerlediği bir çağda yaşıyoruz. Bu dönüşüme ayak uydurmak isteyen işletmeler, verilerini ve uygulamalarını daha verimli bir biçimde yönetmek için yeni yöntemler arayışına giriyor. İşte bu noktada devreye son yıllarda adını sıkça duyduğumuz “bulut bilişim” (cloud computing) kavramı giriyor.

• Bulut bilişim nedir? Sorusunu yanıtlamak, artık sadece teknik uzmanların veya büyük kurumsal yapıların ilgi alanı olmaktan çıktı; KOBİ’lerden bireysel girişimcilere, kamu kuruluşlarından eğitim sektörüne kadar geniş bir yelpazede herkes, bulut bilişim sistemleri ve avantajlarını keşfetmeye hevesli.
• Bulut bilişim teknolojisi nedir? Diye merak eden kişiler, aslında verilerinin herhangi bir fiziksel depolama birimine bağımlı olmadan internet üzerinden kolayca erişilebildiği, saklanabildiği ve yönetilebildiği bir ekosistemi tanıyorlar. Bu teknoloji sayesinde karmaşık altyapı yatırımları ya da pahalı sunucu kurulumu gibi engeller büyük ölçüde ortadan kalkıyor.

Üstelik sadece maliyet avantajı sunmakla kalmıyor, aynı zamanda ölçeklenebilirlik ve esneklik açısından da işletmelerin işini kolaylaştırıyor. Örneğin; yeni bir uygulama geliştirmek ya da mevcut bir sistemi büyütmek isteyen kuruluşlar, fiziki sunucularla uğraşmak yerine birkaç tıklamayla ek kaynak kiralayabiliyor ve yeni pazarlara hızla uyum sağlayabiliyor.

Öte yandan, bulut bilişimden söz ederken; veri güvenliği, gizlilik, yasal düzenlemeler ve hizmet sağlayıcılara bağımlılık gibi konuları da göz ardı etmek mümkün değil. Bu giriş bölümünde, bulut bilişimin temel özelliklerine bir bakış sunarken, işletmeler için neden vazgeçilmez hâle geldiğini kısaca anlamaya çalışıyoruz.

Yazının devamında, bulut bilişim türlerinden gerçek hayattaki kullanım örneklerine, avantajlarından dezavantajlarına kadar konuyu derinlemesine incelerken, işletmelerin stratejik karar almalarına yardımcı olacak pratik bilgilere de değineceğiz.

Bulut Bilişim Kavramının Temelleri

Bulut bilişimin temelinde, verilerin ve uygulamaların uzaktaki sunucularda barındırılması ve kullanıcılara internet üzerinden erişim sağlanması fikri yer alır. Bu konsept, ilk bakışta gayet basit görünse de ardında oldukça karmaşık altyapılar ve yenilikçi yazılım çözümleri barındırır. Geçmişte her işletme, verilerini saklamak ve işlemlerini yürütmek için fiziksel sunucular kurmak zorundaydı.

Ancak, bulut bilişim teknolojisi, bu geleneksel yöntemi dönüştürerek, verinin konumunu ve yönetim şeklini bambaşka bir seviyeye taşıdı. İşletmeler, artık pahalı donanım satın almak yerine bulut hizmet sağlayıcılarının sunduğu esnek kaynaklardan yararlanıp, sadece ihtiyaç duydukları kadar ödeme yapmayı tercih ediyor.

Bunun yanı sıra, bulut bilişimin özü yalnızca veri depolama veya sanal sunucularla sınırlı değil. İşlem gücünün artırılması, uygulamaların her yerden ulaşılabilir olması ve ekipler arası iş birliğinin kolaylaştırılması gibi pek çok yenilikçi avantajı beraberinde getirir.

Bu sayede hem büyük ölçekli şirketlerin hem de küçük girişimlerin eşit derecede rekabet edebilmesi mümkün hale gelir. Üstelik sürekli gelişen altyapı ve yazılım teknolojileri sayesinde şirketler kullanıcı deneyimini iyileştirecek yeni fikirleri ve projeleri buluta kolayca entegre ederek piyasadaki varlıklarını daha hızlı büyütebilir.

Bulut Bilişimin Ortaya Çıkışı ve Tarihi Gelişim

Bilgisayar ağlarının yaygınlaşmaya başladığı 1970’lerden bu yana, farklı alanlarda “uzak erişim” fikri geliştiriliyordu. Ancak, internetin ticari ve küresel çapta popülerlik kazanmasıyla, “paylaşımlı kaynak” modeli tam anlamıyla hayat buldu.

2000’li yıllara girerken, yazılım devleri ve teknoloji şirketleri çevrim içi hizmet altyapılarına yatırım yapmaya başladı. Başlangıçta daha çok veri depolama ve e-posta servisleriyle gündeme gelen bulut teknolojisi, gelişen ağ hızları ve geniş bant erişiminin yaygınlaşmasıyla her türlü kurumsal uygulamayı da kapsar hale geldi.

Bugün geldiğimiz noktada bulut bilişimin gelişim süreci yalnızca bilişim sektörüyle sınırlı kalmayıp; hemen her sektörü dönüştürücü bir etki yaratıyor. Sosyal medya platformları, çevrim içi oyunlar, uzaktan eğitim sistemleri, yapay zekâ destekli uygulamalar… Hepsi bulut altyapıları üzerinde koşuyor ve kullanıcıların veri yönetimi alışkanlıklarını sürekli yeniden şekillendiriyor.

Bulut Bilişim Sistemleri ve Mimari Yapı

Temel olarak bulut bilişim sistemleri, bulut hizmet sağlayıcılarının sahip olduğu devasa veri merkezlerinde barındırılan sunucular, depolama birimleri ve yazılım katmanlarından oluşur.

İhtiyaç duyduğunuz işlem gücü, depolama alanı veya yazılım bileşenleri uzaktaki bu veri merkezlerinden sağlanır ve internet üzerinden cihazınıza, ofisinize veya mobil uygulamalarınıza akar. Böylece, kullanıcılar, arka planda gerçekleşen karmaşık işlemlerle uğraşmak zorunda kalmaz.

Mimari yapı genellikle üç katmanda incelenir: altyapı, platform ve yazılım:

• Altyapı (IaaS – Infrastructure as a Service), sanal makineler, depolama birimleri ve ağ kaynaklarını yönetir.
• Platform (PaaS – Platform as a Service), uygulama geliştiricilerinin ihtiyaç duyduğu araç ve kütüphaneleri sunar.
• Yazılım (SaaS – Software as a Service) ise kullanıcıların abonelik ya da lisans modeliyle edindiği tamamlanmış uygulamalardan oluşur.

Bu esneklik, işletmelerin yalnızca ihtiyacı olan parçayı kullanarak daha verimli sonuçlar elde etmesine olanak tanır.

H2: Bulut Bilişim Türleri Nelerdir?

Bulut bilişim, farklı işletme ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde çeşitli türlere ayrılır. Her bir türün avantajları ve kullanım amaçları farklılık gösterebilir. Bu nedenle hangi bulut modelinin tercih edileceğine karar vermek için işletmelerin ölçek, güvenlik ve esneklik gereksinimlerini iyice değerlendirmesi gerekir.

Aşağıda sıralanan bulut bilişim türleri, işletmelerin stratejik ihtiyaçlarına ve risk algılarına göre tercih edilebilir. İyi bir karar aşaması için tüm seçeneklerin artıları ve eksileri değerlendirilerek, ideal iş modeliyle uyumlu bir bulut stratejisi geliştirilmelidir.

1. Genel Bulut (Public Cloud)

Genel bulut modeli, genel erişime açık olan ve birden fazla müşterinin paylaştığı altyapıları ifade eder. Hizmet sağlayıcılar, devasa veri merkezlerine sahip olur ve müşteriler bu veri merkezlerini internet üzerinden kullanır. Bu modelin en büyük artılarından biri; düşük maliyet ve kullanım kolaylığıdır.

Kuruluşlar, herhangi bir büyük donanım yatırımı yapmaya gerek kalmadan bulut bilişim sistemleri sayesinde doğrudan uygulama veya veri depolama hizmetlerine abone olabilirler. Fakat, veri güvenliği ve gizlilik endişesi taşıyan bazı sektörler için genel bulut kullanımı dikkatli yönetilmelidir.

2. Özel Bulut (Private Cloud)

Özel bulut modeli, yalnızca tek bir kuruluşun kullanımına ayrılmış altyapılara dayanır. Bu yapı, kuruluşun kendi veri merkezinde bulunabileceği gibi harici bir sağlayıcı tarafından da yönetilebilir. Özel bulut, yüksek güvenlik ve veri kontrolü beklentisi olan işletmeler için uygun bir çözüm sunar.

Genellikle finans, sağlık veya kamu gibi sıkı düzenlemelere tabi kurumlar, özel bulut modelini tercih eder. Ancak, bu güvenlik ve özelleştirme olanakları, maliyetin de artmasına neden olabilir; bakım ve yönetim gibi konularda uzman personele ihtiyaç duyulur.

3. Hibrit Bulut (Hybrid Cloud)

Hibrit bulut modeli, genel bulut ile özel bulutun bir arada kullanıldığı esnek bir yapıyı temsil eder. İşletmeler, en kritik verilerini ve uygulamalarını özel bulutta tutarken, daha düşük güvenlik ihtiyacı duyan süreçleri genel bulut üzerinden yönetebilir.

Bu sayede maliyet avantajı ve ölçeklenebilirlik özellikleri korunurken, hassas veriler daha sıkı önlemlerle koruma altında kalır. Örneğin, e-posta veya internet sitesi gibi yoğun trafik gerektiren, ancak kritik olmayan servisler genel bulutta tutulurken, müşteri bilgileri veya finansal veriler özel buluta taşınabilir.

4. Topluluk Bulutu (Community Cloud)

Topluluk bulutu, benzer güvenlik, uyumluluk veya performans gereksinimlerine sahip bir grup kurumun paylaştığı bir bulut altyapısıdır. Örneğin; aynı sektörde faaliyet gösteren ve benzer düzenlemelere tabi olan şirketler, topluluk bulutu modelinden faydalanabilir.

Bu yapı sayesinde maliyetler paylaşılır, ancak güvenlik ve yönetim politikaları topluluğun ortak ihtiyaçlarına göre özelleştirilir. Böylece, standart genel buluta kıyasla daha yüksek seviye gizlilik sağlanırken, özel bulutun maliyetine yaklaşmayan bir fiyat skalasında çözüm bulunabilir.

Bulut Bilişim Örnekleri ve Uygulama Alanları Nelerdir?

Bulut bilişimin kendini gösterdiği alanlar inanılmaz derecede çeşitlidir. Teknolojinin yaygınlaşmasıyla birlikte, neredeyse her sektör ve işletme modeli bir şekilde bulut hizmetleriyle etkileşim haline geçmiştir. Bu bölümde en çok dikkat çeken örnekler ve yaygın kullanım senaryolarından bahsedeceğiz.

 SaaS, PaaS ve IaaS Gibi Servis Modelleri

• Yazılım Hizmeti (SaaS): Kullanıcıların internet üzerinden yazılımlara erişmesine izin verir. Örneğin; iş süreçlerini yönetmek için kullanılan CRM (Müşteri İlişkileri Yönetimi) veya proje yönetimi araçları SaaS modeliyle sunulur. Bu yaklaşım, kurumlara yazılım kurulum ve güncelleme dertlerinden kurtulma imkânı verir.
• Platform Hizmeti (PaaS): Geliştiricilere, uygulama geliştirmek için gerekli altyapıyı, veri tabanlarını ve araçları sunar. Bu sayede yazılımcılar, sunucu yönetimi veya altyapı yapılandırması yerine direkt ürün geliştirmeye odaklanır.
• Altyapı Hizmeti (IaaS): Sanal makineler, depolama birimleri ve ağ kaynakları gibi temel altyapı bileşenlerini kapsar. Büyük yatırım maliyetleri olmadan devasa işlem gücünden faydalanmak isteyen kuruluşlar için idealdir.

Bu servis modelleri, işletmelerin dijitalleşme yolculuğunda esneklik ve hız kazanmalarını sağlar. Böylece, her tür kurum, kendi ihtiyacına en uygun modeli seçerek sürdürülebilir bir büyüme stratejisi oluşturabilir.

Sektörel Kullanım Örnekleri

• Sağlık: Hastane ve klinikler, hasta kayıtlarından tıbbi görüntü arşivlemeye kadar birçok veriyi bulutta tutarak, doktorların ve sağlık çalışanlarının uzaktan erişimine imkân tanır. Acil durumlarda hastanın geçmiş verilerine hızla ulaşmak, tıbbi hataları minimize eder.
• Eğitim: Okullar ve üniversiteler, çevrim içi ders içerikleri, öğrenci notları ve sınav platformları için bulut tabanlı çözümleri kullanarak zamandan ve maliyetten tasarruf sağlar. Ayrıca, coğrafi konum fark etmeksizin öğrencilere ortak bir eğitim ortamı sunar.
• E-ticaret: İnternet üzerinden satış yapan şirketler, hızla artan trafik dalgalanmalarını yönetmek için bulutun ölçeklenebilir özelliğinden faydalanır. Kampanya dönemlerinde sunucu kapasitesini artırıp, talep azaldığında gereksiz kaynak tüketimini düşürme imkânı elde ederler.
• Medyanın Dijital Dönüşümü: Televizyon ve gazete gibi geleneksel medya kuruluşları, çevrim içi yayın ve arşivleme hizmetlerini kolaylaştırmak için bulut tabanlı platformlardan yararlanır. Bu yaklaşım, büyük veri setlerini yönetmek ve kullanıcı deneyimini kişiselleştirmek için de elverişlidir.

Bu örnekler, bulut bilişimin yalnızca teknik bir kavramdan ibaret olmadığını, aksine işletmelerin hayatını kökten değiştiren bir yenilik olduğunu göstermeye yeterli. Her sektör, kendine has zorlukları ve hedefleri doğrultusunda, bulut bilişimin sunduğu olanaklardan faydalanarak rekabette avantaj sağlayabilir.

Bulut Bilişimin İşletmeler İçin Avantajları Nelerdir?

Günümüzün rekabetçi iş dünyasında hız ve maliyet etkinliği tüm sektörler için kritik önem taşıyor. Bulut bilişim, bu talepleri karşılamak üzere geliştirilmiş bir teknoloji olarak işletmelere pek çok farklı seviyede avantaj sunuyor. Her işletme, sahip olduğu dinamikler doğrultusunda bu avantajlardan farklı şekillerde yararlanabiliyor.

Bulut bilişimin avantajları, sadece teknoloji alanıyla sınırlı kalmaz; pazarlama, müşteri ilişkileri, üretim ve hatta insan kaynakları gibi pek çok departmanı doğrudan etkileyerek kurumsal hedeflere ulaşma yolculuğunu hızlandırır. İşletmeler bu avantajları doğru strateji ve güvenlik politikalarıyla birleştirerek, rekabet güçlerini katbekat artırabilir.

Burada en belirgin ve sıkça dile getirilen avantajların birkaçını aşağıda detaylı biçimde inceleyelim.

Maliyet Tasarrufu ve Öngörülebilir Bütçeleme

Daha önce sunucu donanımları, veri merkezleri ve uzman personel için yüklü miktarlarda yatırım yapmak gerekirdi. Ancak, bulut bilişim sayesinde, işletmeler ihtiyacı olan kadar kaynağı kiralayarak büyük sermaye harcamalarından kaçınabiliyor.

Ödeme modeli genellikle kullandıkça öde (pay-as-you-go) şeklinde olduğundan, ani iş büyümeleri veya dönemsel proje artışları durumunda ek kaynak talep edilebiliyor. Gerek kalmadığında ise kapasite düşürülerek gereksiz giderler ortadan kalkıyor. Ayrıca, aylık veya yıllık abonelik bazlı ödeme planları, bütçeyi öngörülebilir kıldığı için finansal planlamayı kolaylaştırıyor.

Yüksek Performans ve Esneklik

Bulut bilişim sistemleri, dünyanın farklı noktalarına yayılmış veri merkezlerine sahiptir. Bu durum, kullanıcıların coğrafi uzaklık fark etmeksizin hızla veriye erişebilmesini sağlar. İnternet bağlantısının olduğu her yerde şirket kaynaklarına ve kritik uygulamalara ulaşmak mümkün hale gelir.

Özellikle hızlı büyüyen girişimler veya dönemsel yoğunluk yaşayan işletmeler, gerçek zamanlı ölçeklenebilirlik özelliğinden yararlanarak performans düşüşlerinin önüne geçebilir. Eskiden aylara yayılan donanım kurulum ve yapılandırma süreçleri, bulut teknolojisiyle sadece dakikalar veya saatler içerisinde tamamlanabilir.

Hızlı Kurulum ve Güncelleme Avantajları

Buluta taşınmanın bir diğer önemli artısı, uygulamaların veya sistemlerin süratle devreye alınabilmesidir. Örneğin; yeni bir projenin test ortamını oluşturmak için fiziksel bir sunucu kurulumu beklemenize gerek yoktur. Hizmet sağlayıcının sağladığı platform ve araçları kullanarak dilediğiniz anda test ya da üretim ortamları kurabilirsiniz.

Ayrıca, yazılım güncellemeleri veya güvenlik yamaları da bulut sağlayıcıları tarafından otomatik olarak yapılır. Bu, hem zamandan hem de iş gücünden önemli ölçüde tasarruf edilmesi demektir. Özellikle siber tehditlerin artış gösterdiği günümüz dünyasında hızlı güncelleme hayati önem taşır.

Bulut Bilişimin İşletmeler İçin Dezavantajları Nelerdir?

Her ne kadar bulut bilişim işletmelere önemli fırsatlar sunsa da bu teknolojinin de kendine özgü zorlukları ve riskleri vardır. Dolayısıyla, karar verme aşamasında avantajlar kadar dezavantajları da masaya yatırmak, hatta olası engellere karşı çözümler geliştirmek gerekir.

Bu dezavantajlar, bulut bilişim teknolojisine temkinli yaklaşılması gerektiğini gösterir. Ancak bu riskler, iyi bir planlama ve güvenlik politikasıyla büyük ölçüde yönetilebilir. İşletmeler doğru hizmet sağlayıcısını seçerek, veri güvenliği protokollerini belirleyerek ve yasal gerekliliklere uygun hareket ederek bulut bilişimin yarattığı potansiyeli en iyi şekilde değerlendirebilir.

Bu bölümde en sık tartışılan dezavantajları ve bunların işletmelere etkilerini ele alacağız.

Veri Güvenliği ve Gizlilik Endişeleri

Bulut bilişim, verileri dışarıdaki bir hizmet sağlayıcısına emanet etmek anlamına gelir. Her ne kadar sağlayıcılar kapsamlı güvenlik önlemleri alsa da siber saldırı riski veya veri sızıntısı kaygısı tamamen ortadan kalkmaz. Özellikle hassas müşteri bilgileri veya patentli ürün verileri taşıyan şirketler için bu durum, oldukça kritik bir konu haline gelir.

Aynı şekilde kullanıcıların hangi verilerinin nerede tutulduğu, veri merkezlerinin hangi ülkede bulunduğu ve hangi yasal düzenlemelerle korunduğu da son derece önemli bir konudur. Bazı sektörlerde, kişisel verilerin veya tıbbi bilgilerin yurt dışına çıkarılmasına dair yasal kısıtlamalar mevcuttur ve bu da bulut kullanımını karmaşıklaştırabilir.

Kesintiler ve Hizmet Sağlayıcıya Bağımlılık

İnternet bağlantısı bulut bilişimin olmazsa olmaz şartıdır. Ağ bağlantısında yaşanacak bir kesinti ya da hizmet sağlayıcının teknik arıza yaşaması, işletmelerin faaliyetini ciddi şekilde aksatabilir. Özellikle kritik öneme sahip sistemlerde bu tür kesintilerin maliyetleri son derece yüksek olabilir.

Ayrıca, bulut sağlayıcısıyla yapılan sözleşme veya abonelik şartları, ileride çıkacak anlaşmazlıklar nedeniyle işletmeyi zor durumda bırakabilir. Örneğin; bulut altyapısından memnun kalmadığınızda verilerinizi hızlı bir şekilde geri alıp başka bir platforma taşımak her zaman kolay olmayabilir. Bu da hizmet sağlayıcıya bağımlılık olarak tanımlanan bir kilitlenme (vendor lock-in) riskini beraberinde getirir.

Uyum ve Regülasyon Sorunları

Pek çok sektörde belirli kurallara ve regülasyonlara uyma zorunluluğu vardır. Finans sektörü, sağlık sektörü veya kamu kurumları, veri gizliliği ve denetim süreçleri bakımından sıkı yasalara tabidir. Bulut bilişim ortamında bu kurallara harfiyen uyulduğundan emin olmak, ek zaman ve efor gerektirir.

Hizmet sağlayıcıların hangi sertifikasyonlara sahip olduğu, veri merkezlerinin güvenlik standartlarının uygunluğu ve düzenli denetim mekanizmaları bu süreçte kilit rol oynar. Yanlış veya yetersiz bir bulut seçimi, işletmeleri hem finansal hem de itibar kaybıyla sonuçlanabilecek yaptırımlarla karşı karşıya bırakabilir.

Son Söz

Günümüzde hız, esneklik ve verimlilik, işletmelerin başarısını doğrudan etkileyen faktörler haline geldi. Bulut bilişim, bu üç unsuru bir arada sunarak kurumların rekabet gücünü artırma yolunda önemli bir çözüm olarak öne çıkıyor.

Daha önce geleneksel altyapı sistemleriyle yüksek maliyetler, uzun kurulum süreçleri ve esneklik kısıtları gibi sorunlar yaşanırken, bulut teknolojisiyle bu problemlerin önemli bir kısmı aşılabiliyor. Pek çok kuruluş, güçlü veri merkezlerine erişim sağlayarak altyapılarını hızlıca ölçeklendirebilmekte, zamandan ve maliyetten tasarruf edebilmektedir.

Avantajların yanı sıra, bulut bilişimin dezavantajları da karar aşamasında dikkate alınmalıdır. Veri güvenliği, yasal düzenlemeler ve hizmet sağlayıcıya bağımlılık gibi konular, başarılı bir bulut geçiş süreci açısından kritik önem taşır.

Özellikle hassas bilgilerin saklanması ve regülasyonlara uygunluk gerektiren sektörlerde, doğru güvenlik politikalarının belirlenmesi ve güvenilir sağlayıcılarla çalışılması hayati bir gereksinimdir. Bununla birlikte, esnek yapısı sayesinde bulut bilişim, çoğu kurumun büyüme hedeflerini destekleyebilecek güce ve ölçeğe sahiptir.

İşletmeler bulut teknolojisine geçiş yaparken şu noktalara dikkat etmeyi düşünebilir:

• Doğru Hizmet Modeli Seçimi: SaaS, PaaS veya IaaS arasından hangisinin kurumun hedefleriyle daha çok örtüştüğü iyi analiz edilmeli. Gerekiyorsa hibrit çözümlerden yararlanılarak farklı ihtiyaçlara yönelik ayrı planlamalar yapılmalıdır.
• Güvenlik ve Uyum Protokolleri: Veri merkezinin güvenlik sertifikaları, düzenli yedekleme yöntemleri ve olası veri sızıntılarına karşı alınan önlemler gözden geçirilmeli. Resmî regülasyonlar ve endüstri standartları da mutlaka kontrol edilmelidir.
• Maliyet Yönetimi: Ölçeklenebilirlik, bulut bilişimin ana avantajlarından biri olsa da, doğru kapasite planlaması yapılmazsa beklenmedik faturalarla karşılaşılabilir. Kullandıkça öde modelinden faydalanarak maliyetin öngörülebilir olması sağlanmalı.
• Kesinti ve Bağımlılık Riskleri: İhtiyaç halinde hızla sunucu veya hizmet değişimine gidebilmek için esnek bir strateji izlenmeli. Hizmet sağlayıcıya kilitlenme (vendor lock-in) riskini azaltmak için veri taşıma ve yedekleme seçenekleri en baştan araştırılmalıdır.

Sonuç olarak, bulut bilişim nedir? Sorusuna verilebilecek yanıt artık yalnızca teknik bir yaklaşımdan ibaret değildir; işletmelerin geleceğe yönelik stratejilerini şekillendiren kapsamlı bir ekosistemdir. Doğru planlama ve güvenlik protokolleriyle bulutu benimsemek, hem rekabetçi avantaj sağlamak hem de iş süreçlerini daha çevik ve sürdürülebilir kılmak için büyük fırsatlar sunar. Her kurum kendi özel ihtiyaçlarını değerlendirerek, bulutun sunduğu yenilikçi çözümleri kullanma yolunda sağlam ve bilinçli adımlar atabilir.